Στα μέσα του περασμένου Σεπτεμβρίου πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα η πρώτη (μετά από σχεδόν 15 χρόνια) συνάντηση εμπειρογνωμόνων μεταξύ Ελλάδος και Λιβύης με αντικείμενο την οριοθέτηση θαλασσίων ζωνών. Η αναγνωριστική αυτή συνάντηση, έλαβε χώρα στο περιθώριο της επίσκεψης στην ελληνική πρωτεύουσα του Ταχέρ Σαλέμ αλ Μπαούρ, εκτελώντα χρέη υπουργού Εξωτερικών της διεθνώς αναγνωρισμένης κυβέρνησης της Λιβύης, που όμως ελέγχει ουσιαστικά μόνο το δυτικό τμήμα της χώρας. Η επανεκκίνηση των συνομιλιών, που ήρθαν ως απότοκο της πίεσης της Άγκυρας να κυρωθεί από την, εδρεύουσα στην ανατολική πλευρά της χώρας, Βουλή των Αντιπροσώπων το τουρκολιβυκό Μνημόνιο του 2019, δεν θα έπρεπε να ιδωθούν αποκλειστικά υπό αυτό το πρίσμα. Εσχάτως φαίνεται να εκτυλίσσεται στην Ανατολική Μεσόγειο ένα ευρύτερο περιφερειακό παίγνιο, με την ενέργεια ξανά στο επίκεντρο. Το δε Λιβυκό Πέλαγος μοιάζει να αποτελεί τον πυρήνα του παιγνίου αυτού.
Ο δύσκολος φάκελος «Λιβύη»
Το εσωτερικό πολιτικό σκηνικό και οι παράλληλες κυβερνητικές δομές σε δυτική και ανατολική Λιβύη καθιστούν τις ελληνολιβυκέςσυνομιλίες ιδιαίτερα περίπλοκες. Άλλωστε, δεν ήταν ποτέ εύκολες, ήδη από την περίοδο 2007-2010 όταν η κυβέρνηση του Κώστα Καραμανλή και μετά εκείνη του Γιώργου Παπανδρέου είχαν εμπλακεί σε εις βάθος επαφές για την οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών. Η κατάρρευση του καθεστώτος Καντάφι μετέτρεψε τη Λιβύη σε «αποτυχημένο κράτος», έρμαιο στη συνέχεια των παρεμβάσεων τρίτων παικτών. Ο ενεργειακός πλούτος της Λιβύης δεν περνούσε όμως ποτέ απαρατήρητος.
Η Αθήνα υπήρξε, εξαιτίας της βαθιάς οικονομικής κρίσης της περιόδου 2010—2019, απούσα τότε από τη Λιβύη. Μετά το 2017προσπάθησε κάπως να ενεργοποιηθεί με αφορμή το μεταναστευτικό πρόβλημα, αλλά χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα. Έτσι φθάσαμε στον Νοέμβριο του 2019 και την υπογραφή του τουρκολιβυκού Μνημονίου οριοθετήσεως θαλασσίων ζωνών, που από τότε αποτελεί χαίνουσα πληγή στην ελληνική πολιτική στην Ανατολική Μεσόγειο. Η Άγκυρα άδραξε την ευκαιρία να συνδράμει την τότε κυβέρνηση Σάρατζ και να εκμεταλλευθεί την ανάγκη επιβίωσής της, επιβάλλοντας το μνημόνιο. Έκτοτε, η Άγκυρα είναι κομβικός παίκτης στο Λιβυκό Ζήτημα και πλέον έχει διεισδύσει και στην Ανατολική Λιβύη, που είχε προβληθεί από την Αθήνα ως «αντίπαλο δέος» στην Τρίπολη. Η προσέγγιση με τη Βεγγάζη, έργο κυρίως του πρώην υπουργού Εξωτερικών Νίκου Δένδια, έμεινε μάλλον στη μέση πριν επιδιωχθεί να μπει ξανά στις ράγες από το περασμένο καλοκαίρι.
Το νέο σκηνικό και οι έρευνες για υδρογονάνθρακες
Η επανεμφάνιση των αμερικανικών ενεργειακών κολοσσών στην περιοχή συνιστά τη νέα παράμετρο των εξελίξεων. Η προκήρυξη οικοπέδων για έρευνα και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων μεταξύ Πελοποννήσου – Κρήτης και Λιβύης και από τις δύο χώρες (σσ. στην περίπτωση της Λιβύης παραχωρήθηκαν θαλάσσια οικόπεδα και στην Τουρκική Κρατική Εταιρεία Πετρελαίου), προσέλκυσε το αμερικανικό ενδιαφέρον (Chevron, ExxonMobil) και στις δύο πλευρές της νοητής ελληνολιβυκής οριοθετικής γραμμής, αλλά και την προσοχή του Λευκού Οίκου (με την εμπλοκή του υψηλόβαθμου συμβούλου του pροέδρου Τραμπ, του Μασάντ Μπούλος). Παράλληλα, αναζωπύρωσε τη «διπλωματία των επιστολών» σε επίπεδο ΟΗΕ ανάμεσα σε Λιβύη, Ελλάδα αλλά και Αίγυπτο. Ήταν η Τρίπολη που ξεκίνησε το γαϊτανάκι των επιστολών (27 Μαΐου και 20 Ιουνίου), προχωρώντας μάλιστα στην κατάθεση χαρτών με τα απώτατα όρια της λιβυκής υφαλοκρηπίδας, με την Αθήνα να απαντάει στις 3 Σεπτεμβρίου και το Κάιρο στις 8 Σεπτεμβρίου.
Δεν είναι σαφές με ποιο τρόπο η παρασκηνιακή αμερικανική επιθυμία να λυθούν οι υπάρχουσες περιφερειακές διαφορές τροφοδότησε την κίνηση της Αθήνας να προτείνει ένα Φόρουμ των Παράκτιων Κρατών της Ανατολικής Μεσογείου. Οι λεπτομέρειες βρίσκονται ακόμη υπό επεξεργασία, ενώ στη δημόσια συζήτηση κυκλοφορεί η άποψη ότι μία ανάλογη ιδέα κατά την «κρίση του Ορούτς Ρέις» ανήκε πρωτογενώς στον πρώην Πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Σαρλ Μισέλ, ενώ, αντίθετα, οι ρίζες της βρίσκονταν στην Άγκυρα που έντεχνα «έσπρωξε» την ιδέα στις Βρυξέλλες.
Η εξίσωση καθίσταται ακόμη πιο ενδιαφέρουσα για δύο λόγους. Πρώτον, η Ουάσιγκτον επιδιώκει να εκμεταλλευθεί τον ρωσο-ουκρανικό πόλεμο, ώστε να καταστήσει την Ευρώπη «ενεργειακό όμηρο», πιέζοντάς την να διακόψει πλήρως την προμήθεια ρωσικού αερίου κι αγοράζοντας μαζικά αμερικανικό υγροποιημένο φυσικό αέριο (εξέλιξη στην οποία η Αθήνα διαβλέπει την ευκαιρία να μετατραπεί σε πύλη διαμετακόμισης). Δεύτερον, η επιστροφή των αμερικανικών εταιρειών στην Ανατολική Μεσόγειο θα μπορούσε, εφόσον επιβεβαιωθούν αξιοποιήσιμα κοιτάσματα, να προσθέσει σημαντικές ποσότητες προς εξαγωγή.
Οι απόρρητες συνομιλίες μεταξύ 2007-2010
Την τριετία 2007-2010 πραγματοποιήθηκαν τουλάχιστον τρεις γύροι διαπραγματεύσεων – χωρίς αποτέλεσμα. Δεν πρέπει να λησμονείται ότι η βορειοαφρικανική χώρα έχει μεν υπογράψει αλλά δεν έχει κυρώσει τη Σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας, ούτε αποδέχεται εξ’ ορισμού τα δικαιώματα όλων των νησιών σε θαλάσσιες ζώνες. Ορισμένες απόρρητες λεπτομέρειες του τελευταίου ουσιαστικού γύρου διαπραγματεύσεων Ελλάδος – Λιβύης, που έλαβε χώρα στην Τρίπολη στις 31 Αυγούστου 2010, αποκαλύπτουν την πολυπλοκότητα της υπόθεσης.
Τότε, οι Λίβυοι υπέβαλαν στην ελληνική διαπραγματευτική ομάδα δύο χάρτες σχετικά με την οριοθετική γραμμή μεταξύ των δύο χωρών. Επισημαίνεται ότι περίπου ένα χρόνο νωρίτερα, τον Οκτώβριο του 2009, η Αθήνα είχε καταθέσει στους Λίβυους συνομιλητές της αντίστοιχους χάρτες με τις ελληνικές προτάσεις για οριοθέτηση, βασιζόμενες στην αρχή της ίσης απόστασης χωρίς παρεκκλίσεις και με συνυπολογισμό ηπειρωτικών και νησιωτικών εδαφών.
Στον πρώτο λιβυκό χάρτη, η μέση γραμμή αποτυπωνόταν λαμβάνοντας υπόψη ως γραμμή βάσης για τον υπολογισμό της τη φυσική ακτογραμμή. Στον δεύτερο όμως χάρτη, η φυσική ακτογραμμή λαμβανόταν υπόψη μόνο για την Ελλάδα, ενώ για τη Λιβύη λαμβάνονταν υπόψηοι ευθείες γραμμές βάσης με τις οποίες η Τρίπολη έχει κλείσει από το 1973 και τον Κόλπο της Σύρτης. Εν προκειμένω, το κλείσιμο του κόλπου αυτού αφορά σε ευθεία γραμμή μήκους περίπου 306 ναυτικών μιλίων που μετατρέπει τη θαλάσσια αυτή περιοχή σε «λιβυκά εσωτερικά ύδατα», κατά παράβαση του διεθνούς δικαίου που προβλέπει κλείσιμο κόλπων με άνοιγμα μέχρι 24 ναυτικά μίλια.
Το 2010, η λιβυκή πλευρά δεν ελάμβανε υπόψη σε πιθανή χάραξη προσωρινής μέσης γραμμής τα νησιά που βρίσκονταν νοτίως της Πελοποννήσου και της Κρήτης, ήτοι τις Στροφάδες, τη Σχίζα, τη Σαπιέντζα, τη Γαύδο, τη Χρυσή και το Κουφονήσι. Και παράλληλα, είχε αφήσει ανοικτό το ενδεχόμενο μετατόπισης βορειότερα της οριοθετικής γραμμής. Πράγματι, με την επιστολή της 27ης Μαϊου 2025, η Τρίπολη ανεβάζει τη γραμμή βορειότερα, κυρίως προς τη νοτιοανατολική πλευρά της Κρήτης. Επιπλέον, οι δύο χάρτες των Λίβυων προέβαιναν σε υπολογισμούς δίνοντας χωρικά ύδατα 12 ναυτικά μίλια στις δύο χώρες.
Σύμφωνα με τους υπολογισμούς των Ελλήνων διαπραγματευτών, οι απώλειες της χώρας μας σχετικά με την έκταση της υφαλοκρηπίδας από τη μη συμπερίληψη νησιών και νησίδων δεν ήταν δραματικές – από αριθμητικής άποψης. Τα ερωτηματικά ξεκινούσαν αναφορικά με τις απώλειες από νομικής απόψεως. Όταν διεξάγονταν οι συνομιλίες με τη Λιβύη πριν από περίπου 15-16 χρόνια, η ελληνική πολιτική τάξη δεν συζητούσε εκπτώσεις σε θέματα επήρειας νησιών (αν και υπήρχε το προηγούμενο της μειωμένης επήρειας των Στροφάδων στην ελληνοϊταλική συμφωνία του 1977 για την υφαλοκρηπίδα). Η περίπτωση του Καστελλορίζου έριχνε βαριά τη σκιά της στη διαμόρφωση των ελληνικών θέσεων. Ωστόσο, το τουρκολιβυκό Μνημόνιο οδήγησε στην ελληνοαιγυπτιακή συμφωνία οριοθέτησης ΑΟΖ το 2020, με την οποία συγκεκριμένα ελληνικά νησιά έλαβαν μειωμένη επήρεια. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι Έλληνες διαπραγματευτές του 2010 επεσήμαναν ότι παρά τις νομικές ευαισθησίες, δεν θα ήταν σκόπιμο να απορριφθούν συλλήβδην οι λιβυκές προτάσεις.
Τα επόμενα βήματα
Είναι άγνωστο με ποιες ακριβώς θέσεις θα ήταν διατεθειμένη να συνομιλήσει σήμερα η Λιβύη με την Ελλάδα. Η βορειοαφρικανική χώρα είναι σήμερα de facto χωρισμένη σε δύο μέρη. Στη Λιβύη δρουν διαφορετικοί γεωπολιτικοί παίκτες, ένας εκ των οποίων είναι η Τουρκία. Το τουρκολιβυκό μνημόνιο του 2019 κρίνεται μεν άκυρο και αντίθετο στις προβλέψεις του διεθνούς δικαίου, αλλά έχει δυστυχώς μεταβάλλει τις ισορροπίες. Και βέβαια, έχουν πλέον εμπλακεί οι Αμερικανοί. Η Αθήνα έχει όμως μοχλούς να πιέσει την Τρίπολη και να επηρεάσει προς όφελός της τη Βεγγάζη. Θα χρειαστεί όμως «να σπάσουν αυγά». Διαφορετικά, η… «ομελέτα» μπορεί να έχει άλλους «μάγειρες» που ίσως βρεθούν στον πειρασμό να αγνοήσουν τα ελληνικά συμφέροντα.
