Οταν σκεφτόμαστε την περιβαλλοντική καταστροφή σήμερα, μας έρχονται στο μυαλό εικόνες από πλατφόρμες άντλησης πετρελαίου, εργοστάσια άνθρακα ή νησίδες πλαστικών απορριμάτων που πλέουν στις θάλασσες. Αλλά πολύ πριν από τη βιομηχανία, οι αρχαίες κοινωνίες έσπρωχναν ήδη τα οικοσυστήματά τους στο χείλος του γκρεμού, επισημαίνει σε άρθρο του στην ιστοσελίδα The Conversation ο Στέφαν Μπλουμ, επιστημονικός συνεργάτης στο Ινστιτούτο Προϊστορίας και Πρώιμης Ιστορίας και Μεσαιωνικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τούμπινγκεν.
Αναφέρει το εντυπωσιακό παράδειγμα της Τροίας της πρώιμης Εποχής του Χαλκού, μια ιστορία οικονομικής λαμπρότητας, που σκιάζεται από το διαρκές οικολογικό κόστος. Δεν είναι απλώς μια ιστορία καινοτομίας και επιτυχίας, αλλά μια προειδοποίηση για την υπερβολή, την εξάντληση και το κρυφό κόστος της ανεξέλεγκτης ανάπτυξης, υπογραμμίζει ο Μπλουμ στο Conversation.
Μεταξύ 2500 και 2300 π.Χ. η Τροία αναδείχτηκε σε κέντρο δύναμης και πειραματισμού στη βορειοδυτική Ανατολία (το ασιατικό τμήμα της σημερινής Τουρκίας), αιώνες προτού η ομηρική «Ιλιάδα» την κάνει θρυλική. Στην ακμή της, η πόλη εκτιμάται ότι είχε πληθυσμό 10.000 κατοίκων.
Μετά από χρόνια ανασκαφών με το Project της Τροίας του Πανεπιστημίου του Τούμπιγκεν, ο γερμανός αρχαιολόγος γράφει ότι έχει καταλάβει πώς οι συνειδητές επιλογές στην παραγωγή, στον σχεδιασμό και στην οργάνωση μετέτρεψαν σταδιακά ένα μέτριο χωριό της Εποχής του Χαλκού σε μια ζωντανή κοινότητα με πρώιμα αστικά χαρακτηριστικά. Τα μνημειώδη πέτρινα κτίρια της Τροίας, οι οργανωμένοι δρόμοι και οι ξεχωριστές οικιστικές συνοικίες αντανακλούσαν μια κοινωνία σε μετάβαση.
Στην καρδιά αυτού του μετασχηματισμού βρισκόταν η άνοδος της μαζικής παραγωγής. Βασισμένος σε μεσοποταμιακά μοντέλα, ο τροχός κεραμικής έφερε επανάσταση στην κεραμική τέχνη της Τροίας, επιτρέποντας ταχύτερη, πιο ομοιόμορφη και μεγάλης κλίμακας παραγωγή. Η κεραμική με τροχό σύντομα κυριάρχησε, χαρακτηριζόμενη από βαθιές αυλακώσεις και απλοποιημένα φινιρίσματα που έδιναν προτεραιότητα στην αποτελεσματικότητα έναντι της τέχνης.
Καθώς η παραγωγή αυξανόταν, μεγάλωνε και η ανάγκη για ένα πιο δομημένο και εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό. Η χειροτεχνία μετατοπίστηκε από τα σπίτια στα εργαστήρια και η εργασία γινόταν ολοένα και πιο εξειδικευμένη και τμηματοποιημένη. Το εμπόριο άνθισε, φτάνοντας πολύ πέρα από την Τρωάδα (η ευρύτερη περιοχή γύρω από την Τροία, στη μικρασιατική πλευρά του Ελλήσποντου).
Για να διαχειριστούν αυτή την αυξανόμενη πολυπλοκότητα, οι άνθρωποι εισήγαγαν τυποποιημένα βάρη και διοικητικές σφραγίδες, εργαλεία συντονισμού και ελέγχου σε έναν ταχέως εμπορευματοποιημένο κόσμο. Αλλά η πρόοδος, τότε όπως και τώρα, είχε ένα κόστος, επισημαίνει ο Στέφαν Μπλουμ στο Conversation. Οι ίδιες οι καινοτομίες που τροφοδότησαν την άνοδο της Τροίας, απελευθέρωσαν δυνάμεις που αποδείχτηκαν ολοένα και πιο δύσκολο να συγκρατηθούν.
Ευημερία μέσω της εξόρυξης
Ο πλούτος της Τροίας κτίστηκε πάνω στην αδιάκοπη εξόρυξη. Τα μνημειώδη κτίρια απαιτούσαν τόνους ασβεστόλιθου από κοντινά λατομεία. Ο πηλός προερχόταν από τις κάποτε εύφορες όχθες των ποταμών, για να τροφοδοτήσει τους κλιβάνους και την κατασκευή τούβλων. Τα δάση απογυμνώθηκαν για ξυλεία και καυσόξυλα, τη ζωτική δύναμη μιας ακμάζουσας κεραμικής βιομηχανίας που έκαιγε μέρα-νύχτα.
Η γεωργία εντατικοποιήθηκε, επίσης ριζικά. Οι προηγούμενες γενιές συνήθιζαν να εναλλάσσουν τις καλλιέργειες και να ξεκουράζουν τα χωράφια τους. Οι αγρότες της Τροίας, αντιθέτως, επεδίωκαν τις μέγιστες αποδόσεις μέσω της συνεχούς καλλιέργειας. Κυριάρχησαν το δίκοκκο και το μονόκοκκο (αρχαίες ποικιλίες σιταριού κατάλληλες για φτωχά εδάφη αλλά χαμηλές σε απόδοση και πρωτεΐνη). Ηταν σιτάρια ανθεκτικά και εύκολα στην αποθήκευση, αλλά φτωχά από θρεπτική άποψη.
Καθώς οι γεωργικές εκτάσεις επεκτάθηκαν σε απότομες, εύθραυστες πλαγιές, κυριάρχησε η διάβρωση. Οι λόφοι που κάποτε καλύπτονταν από δάση έγιναν άγονοι, όπως επιβεβαιώνουν τα αρχαιοβοτανικά στοιχεία.
Η κτηνοτροφία αύξησε περαιτέρω την πίεση. Κοπάδια αιγοπροβάτων έβοσκαν εντατικά σε ορεινά βοσκοτόπια, ξεριζώνοντας τη βλάστηση και συμπιέζοντας το χώμα. Το αποτέλεσμα ήταν μειωμένη κατακράτηση νερού, κατάρρευση του επιφανειακού εδάφους και μείωση της βιοποικιλότητας. Σταδιακά, η οικολογική ισορροπία που είχε στηρίξει την ευημερία της Τροίας άρχισε να διαταράσσεται, σημειώνει στο άρθρο του ο γερμανός αρχαιολόγος.
Γύρω στο 2300 π.Χ. το σύστημα άρχισε να καταρρέει. Μια τεράστια πυρκαγιά, η οποία ίσως προκλήθηκε από εξέγερση ή σύγκρουση, κατέστρεψε τον οικισμό. Μνημειακές κατασκευές εγκαταλείφθηκαν και αντικαταστάθηκαν από μικρότερες κατοικίες και μέτρια αγροκτήματα. Το κέντρο εξουσίας κλονίστηκε.
Αυτή η κατάρρευση είναι πιθανό να οφείλεται σε έναν συνδυασμό παραγόντων, όπως πολιτικές εντάσεις, εξωτερικές απειλές και κοινωνική αναταραχή. Ωστόσο η περιβαλλοντική πίεση είναι αδύνατο να αγνοηθεί. Η εξάντληση του εδάφους, η αποψίλωση των δασών και η διάβρωση θα πρέπει να είχαν οδηγήσει σε λειψυδρία, σπανιότητα πόρων, πιθανώς ακόμη και σε λιμό. Ολοι αυτοί οι παράγοντες διάβρωσαν τα θεμέλια της σταθερότητας της Τροίας.
Στη συνέχεια, η προσαρμογή υπερίσχυσε της φιλοδοξίας. Οι αγρότες διαφοροποίησαν τις καλλιέργειές τους, αφήνοντας τη μονοκαλλιέργεια υψηλής απόδοσης για πιο ποικίλες και ανθεκτικές στρατηγικές. Ο κίνδυνος απομακρύνθηκε, το έδαφος ανακτήθηκε εν μέρει και οι κοινότητες άρχισαν να σταθεροποιούνται.
Η Τροία δεν εξαφανίστηκε. Προσαρμόστηκε και βρήκε μια νέα ισορροπία για τις επόμενες χιλιετίες. Αλλά το έκανε στη σκιά μιας κρίσης η οποία βοήθησε εν τέλει να δημιουργηθεί αυτή η ισορροπία.
Μαθήματα από ένα φθαρμένο τοπίο
Η ιστορία της Τροίας είναι κάτι περισσότερο από αρχαιολογική περιέργεια, είναι ένας καθρέφτης, επισημαίνει ο Στέφαν Μπλουμ στο Conversation. Οπως συμβαίνει σε πολλές κοινωνίες του παρελθόντος και του παρόντος, οι οικονομικές φιλοδοξίες ξεπέρασαν τα οικολογικά όρια. Τα προειδοποιητικά σημάδια ήταν εκεί: μείωση των αποδόσεων, αραίωση των δασών, διάβρωση των εδαφών στις πλαγιές των λόφων. Αλλά η ψευδαίσθηση της ατελείωτης ανάπτυξης αποδείχτηκε πολύ δελεαστική για να της αντισταθεί κανείς.
Οι παραλληλισμοί με το σήμερα είναι έντονοι, τονίζει ο γερμανός αρχαιολόγος. Η εξάντληση των πόρων, το βραχυπρόθεσμο κέρδος και η περιβαλλοντική παραμέληση παραμένουν κεντρικά χαρακτηριστικά της παγκόσμιας οικονομίας μας. Οι τεχνολογίες μπορεί να έχουν εξελιχθεί, όχι όμως και η νοοτροπία. Καταναλώνουμε, απορρίπτουμε, επεκτείνουμε και επαναλαμβάνουμε.
Αλλά η Τροία προσφέρει επίσης μια αχτίδα ελπίδας: τη δυνατότητα προσαρμογής μετά την υπερβολή και της ανθεκτικότητας μετά τη ρήξη. Κα μας υπενθυμίζει ότι η βιωσιμότητα δεν είναι ένα σύγχρονο ιδανικό, αλλά μια διαχρονική αναγκαιότητα.
Η Τροία είναι η απόδειξη ότι καμία κοινωνία, όσο ευφυής κι αν είναι, δεν είναι άτρωτη στις συνέπειες της οικολογικής υπερβολής, επισημαίνει, τέλος, ο Στέφαν Μπλουμ στην ιστοσελίδα The Conversation. Τα προειδοποιητικά σημάδια της ανισορροπίας δεν απουσιάζουν ποτέ, είναι απλώς εύκολο να αγνοηθούν. Το αν θα επιλέξουμε να τα λάβουμε υπόψη εξαρτάται από εμάς, παρατηρεί ο Μπλουμ.
