«Το ηλιοτρόπιο είναι δικό μου», δήλωσε κάποτε ο Βίνσεντ βαν Γκογκ, προδίδοντας την επιθυμία του να συνδεθεί δημόσια με αυτό το τολμηρό, ανθρωπόμορφο φυτό και το αλαζονικό, φλεγόμενο στέμμα από πέταλα στο λουλούδι του, που ζωγράφιζε κατ’ επανάληψη με τολμηρές πινελιές και ζεστά κίτρινα χρώματα εσπεριδοειδών. Και πράγματι ταυτίστηκε με αυτά τα εμβληματικά ζωγραφισμένα άνθη που είχαν σαφώς μια βαθιά σημασία για τον ίδιο. Για τα υπέροχα ηλιοτρόπιά του, άλλωστε, τον θυμούνται οι περισσότεροι άνθρωποι στον κόσμο. Τι ήθελε, λοιπόν, να συμβολίσει με το αγαπημένο του helianthus annuus (ηλιοτρόπιο) ο Βαν Γκογκ;

Παράλληλα με την «Εναστρη Νύχτα» που εκτίθεται στο MoMA της Νέας Υόρκης, τα «Ηλιοτρόπια» της Εθνικής Πινακοθήκης στο Λονδίνο είναι ίσως το πιο αναγνωρίσιμο έργο τέχνης του Βαν Γκονγκ. Εκτός από αυτό, όμως, ο ολλανδός καλλιτέχνης ζωγράφισε άλλες 10 νεκρές φύσεις με αυτά τα λουλούδια, που προήλθαν σε τρεις σύντομες περιόδους  εκρηκτικής έμπνευσης, γράφει ο Ματ Γουίλσον στο BBC Culture.

Η πρώτη ήταν μια σειρά τεσσάρων ελαιογραφιών, που δημιουργήθηκαν στο Παρίσι το 1887. Η δεύτερη παρτίδα με άλλους τέσσερις πίνακες δημιουργήθηκε σε λιγότερο από μία εβδομάδα μετά τη μετακόμισή του στην πόλη Αρλ της νότιας Γαλλίας το 1888. Και η τρίτη φάση, στις αρχές του 1889, περιλάμβανε την αντιγραφή τριών από τις συνθέσεις του προηγούμενου έτους. Οι πιο διάσημες εκδοχές, του 1888, ήταν μια έκρηξη αυτοπεποίθησης και αισθησιακής χαράς, «με την ορμή μιας Μαρσεγιέζας που τρώει μπουγιαμπέσα», όπως το έθεσε ο ίδιος ο καλλιτέχνης. Παρόλα αυτά, όταν έγραφε για τα ηλιοτρόπια στις επιστολές του, ο Βαν Γκογκ δεν έκανε ποτέ σαφείς δηλώσεις για το τι πραγματικά σήμαιναν για αυτόν, σημειώνει ο Γουίλσον στο BBC.

Από τη μία πλευρά, φαίνεται να είναι ένα μέσο πειραματισμών με συνδυασμούς χρωμάτων και ιδιαίτερα συνδυασμούς διαφορετικών αποχρώσεων του κίτρινου. Αλλά προορίζονταν επίσης να γεμίσουν τους τοίχους του σπιτιού στο οποίο επρόκειτο να ζήσει ο συνάδελφός του Πολ Γκωγκέν, που είχε εκφράσει τον θαυμασμό του για προηγούμενους πίνακες με ηλιοτρόπια του Βαν Γκογκ. Οπότε ίσως ενσάρκωσαν τις ελπίδες του καλλιτέχνη για αλληλεγγύη και φιλία, που ωστόσο θα ματαιώνονταν μαζί με την επιθυμία του Βίνσεντ Βαν Γκογκ για καλλιτεχνική αναγνώριση κατά τη διάρκεια της ζωής του. Ο Γκωγκέν εγκατέλειψε τον Βαν Γκογκ μετά από μόλις δύο μήνες και ο Βίνσεντ θα πέθαινε σε ηλικία 37 ετών, έχοντας αποτύχει να πουλήσει τα περισσότερα έργα του.

Αλλά οι νεκρές φύσεις με ηλιοτρόπια του Βαν Γκογκ έγιναν γρήγορα αντικείμενα λατρείας στις αρχές του 20ού αιώνα. Αυτό συνέβη κατ’αρχάς στην καλλιτεχνική πρωτοπορία της Ευρώπης. Το 1920, η συγγραφέας Κάθριν Μάνσφιλντ σημείωσε ότι τα «κίτρινα λουλούδια, γεμάτα ήλιο, σε μια γλάστρα» είχαν εμπνεύσει τη δημιουργική της αφύπνιση. Το 1923 ο κριτικός Ρότζερ Φράι περιέγραψε τα «Ηλιοτρόπια» του Βαν Γκογκ ως «μία από τις θριαμβευτικές επιτυχίες της χρονιάς», η οποία αποκάλυψε την «υπέρτατη πληθωρικότητα, τη ζωντάνια και τη σφοδρότητα της επίθεσης» του καλλιτέχνη. Αργότερα, δε, πέτυχαν ευρεία αναγνώριση, συμβάλλοντας στην ανάδειξη του Βαν Γκογκ σε έναν από τους πιο διάσημους και επιδραστικούς ζωγράφους στην ιστορία της τέχνης.

Η επιρροή του Βαν Γκογκ στον 21ο αιώνα

Tο θέμα της τελευταίας έκθεσης της Βασιλικής Ακαδημίας του Λονδίνου με τίτλο «Kiefer / Van Gogh» (28 Ιουνίου – 26 Οκτωβρίου 2025), η οποία διερευνά την επίδρασή του στον Ανσελμ Κίφερ, έναν από τους μεγαλύτερους σύγχρονους βρετανούς καλλιτέχνες, αναφέρεται ακριβώς στην επιρροή του Βαν Γκογκ σε καλλιτέχνες του 21ου αιώνα. Και τα ηλιοτρόπια παίζουν καθοριστικό ρόλο. Στο επίκεντρο της έκθεσης βρίσκεται η «Danaë», ένα νέο γλυπτό του Κίφερ που απεικονίζει ένα ηλιοτρόπιο ενώ αναδύεται από έναν σωρό βιβλίων. Αλλού υπάρχει μια ξυλογραφία που απεικονίζει έναν helianthus annuus που φυτρώνει από το σώμα ενός πεσμένου ανθρώπινου σώματος. Τα έργα του, δε, εφιστούν την προσοχή στο διαρκές ενδιαφέρον του Κίφερ για το μοτίβο και μας δίνουν την ευκαιρία να «ξεκλειδώσουμε» τον μυστηριώδη συμβολισμό του φυτού τόσο στην τέχνη του Κίφερ όσο και του ΒανΓκογκ, παρατηρεί ο βρετανός δημοσιογράφος.

«Για τον Βαν Γκογκ, το ηλιοτρόπιο ενσαρκώνει την ιδέα του για τον Νότο», λέει στο BBC ο επιμελητής της έκθεσης Ζυλιέν Ντομέρκ, αναφερόμενος στη μετακόμιση του ζωγράφου από το Παρίσι στην Προβηγκία. Οταν ήταν νεότερος ο Βαν Γκογκ είχε εργαστεί ως έμπορος έργων τέχνης και γνώρισε πολύ καλά την ιστορία της τέχνης. Μάλιστα, οι γνώσεις του αποκαλύπτονται στον τρόπο που απεικόνιζε τα λουλούδια. «Τα απεικονίζει σύμφωνα με μια μεγάλη ολλανδική παράδοση: τα λουλούδια που μαραίνονται και πεθαίνουν… τα λουλούδια που εξακολουθούν να κοιτάζουν τον ουρανό, στη συνέχεια εκείνα που ξεθωριάζουν αργά, γίνονται πιο καφετιά, και έτσι είναι πραγματικά ένας αναστοχασμός για το πέρασμα του χρόνου. Νομίζω ότι και ο Κίφερ ακολουθεί παρόμοιες γραμμές», λέει ο Ντομέρκ. «Αυτή [είναι] η ιδέα του κύκλου της ζωής, αυτού του απίστευτα ζωτικού λουλουδιού, ενός λουλουδιού του Νότου, του λουλουδιού που κοιτάζει το στερέωμα», τονίζει.

Ο συμβολισμός των ηλιοτροπίων στην ιστορία της τέχνης

Ολοι οι καλλιτεχνικοί συμβολισμοί μπορούν να εξηγηθούν από την εξέλιξη των ιδεών και των συνειρμών. Η σημασία των ηλιοτροπίων έχει τις ρίζες της στο παρελθόν και έχει προκαλέσει εκτεταμένες συζητήσεις, τόσο στις φυσικές όσο και στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Ο Βαν Γκογκ δεν ήταν το πρώτο ή το μόνο δημιουργικό μυαλό στην ιστορία που είχε εμμονή με αυτά τα φυτά. Τα ηλιοτρόπια έχουν πυροδοτήσει τη φαντασία αμέτρητων καλλιτεχνών και συγγραφέων στο παρελθόν, όπως οι σερ Αντονι βαν Ντάικ, Μαρία βαν Οστερβαϊκ , Γουίλιαμ Μπλέικ, Οσκαρ Γουάιλντ, Ντοροτέα Τάνινγκ, Πολ Νας και Αλεν Γκίνσμπεργκ, μεταξύ άλλων, γράφει στο BBC ο Ματ Γουίλσον.

Σε αντίθεση, δε, με πολλά άλλα σύμβολα στην ιστορία της τέχνης, το ηλιοτρόπιο είναι σχετικά νέο. Ιθαγενές της αμερικανικής ηπείρου, εισήχθη στον «Παλαιό Κόσμο» μετά τις εξερευνήσεις του Κολόμβου και τον ευρωπαϊκό αποικισμό του 16ου αιώνα. Καλλιεργήθηκαν και διαδόθηκαν με επιτυχία στην Ευρώπη, το γεγονός, δε, ότι τα νεαρά ηλιοτρόπια μετακινούν τα πρόσωπά τους για να ακολουθήσουν τον ήλιο (ένα φαινόμενο γνωστό ως ηλιοτροπισμός) έγινε το πιο συναρπαστικό χαρακτηριστικό των φυτών, το οποίο διαμόρφωσε ουσιαστικά τις συμβολικές τους έννοιες.

Το 1568, ο βοτανολόγος Τζιάκομο Αντόνιο Κορτούζο συνέδεσε το λουλούδι με την Κλυτίη, η οποία σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία ήταν Ωκεανίδα Νύμφη, θυγατέρα του Ωκεανού και της Τηθύος και ερωμένη του Απόλλωνα, που ταυτιζόταν με τον θεό του Ηλιου. Οταν εκείνος την εγκατέλειψε, η κοπέλα θέλησε να πεθάνει από πείνα. Επικεντρώθηκε στην κίνησή του στον ουρανό μέχρι που τα πόδια της έπεσαν στο έδαφος και μεταμορφώθηκε σε ηλιοτρόπιο.

Το ηλιοτρόπιο συνδέθηκε άμεσα με την Κλυτίη στην τέχνη, και έγινε σύμβολο της αφοσιωμένης αγάπης. Αυτό μπορεί να το δει κανείς σε πίνακες όπως το «Λουλούδια σε διακοσμητικό βάζο» (1670-75) της Μαρία βαν Οστερβαϊκ, όπου ένα γαρύφαλλο και ένα ηλιοτρόπιο κοιτάζονται με λατρεία πάνω από ένα γλυπτό που μοιάζει με λουόμενη Αφροδίτη, αλλά θυμίζει έντονα την ακίνητη Κλυτίη. Στο έργο του  Βαρθολομαίου βαν ντερ Χελστ «Νεαρή Γυναίκα που Κρατάει Ηλιοτρόπιο» (1670), το άνθος υποδηλώνει σχεδόν σίγουρα τον γάμο της γυναίκας, δείχνοντας πώς είχε εξελιχθεί σε σύμβολο ρομαντικής αγάπης και προσκόλλησης.

Ωστόσο, το θέμα της αφοσίωσης συνδέθηκε στα έργα τέχνης και με τη θρησκεία. Στο έργο του Αντονι βαν Ντάικ «Ανάπαυση κατά τη φυγή στην Αίγυπτο» (1632), ένα ηλιοτρόπιο σκύβει πάνω από την Παναγία συμβολίζοντας τον μεσολαβητικό της ρόλο μεταξύ του γήινου και του ουράνιου κόσμου. Το λουλούδι υποδήλωνε πλέον και θρησκευτική πίστη.

Το 1654, ο ολλανδός ποιητής και θεατρικός συγγραφέας Γιοστ βαν ντεν Βόντελ πρότεινε ότι το ηλιοτρόπιο θα μπορούσε να είναι σύμβολο της ίδιας της τέχνης. Οπως ακριβώς ένα νεαρό ηλιοτρόπιο ακολουθεί την κατεύθυνση του ήλιου, έγραψε, «έτσι και η τέχνη της ζωγραφικής, από έμφυτη κλίση, αναζωπυρωμένη από μια ιερή φωτιά, ακολουθεί την ομορφιά της φύσης». Αυτό, επισημαίνει στο BBC ο Ματ Γουίλσον, μπορεί να κρύβει το κλειδί για έναν άλλο πίνακα του Αντονι βαν Ντάικ, την «Αυτοπροσωπογραφία με ηλιοτρόπιο» (1633), στον οποίο ο καλλιτέχνης δείχνει με νόημα τον εαυτό του και ένα ηλιοτρόπιο, σαν να θέλει να συγκρίνει τον εαυτό του με αυτό το φυσικά προσεκτικό ηλιοτροπικό φυτό.

Ιστορικοί τέχνης, ωστόσο, έχουν υποστηρίξει ότι στην πραγματικότητα υπονοεί την πίστη του καλλιτέχνη στον προστάτη του, τον βασιλιά Κάρολο Α’ της Αγγλίας, από τον οποίο ο Βαν Ντάικ είχε προσληφθεί με τον τίτλο του «Principal Painter» (κύριος ζωγράφος). Αυτός ο πολιτικός συμβολισμός των ηλιοτροπίων αντανακλάται ακόμη και σε σύγχρονα έργα τέχνης. Στην εγκατάσταση του Αι Γουέγουεϊ με τίτλο «Ηλιόσποροι» του 2010, για παράδειγμα, οι 100 εκατομμύρια μικροσκοπικοί σποροι από πορσελάνη, ζωγραφισμένοι στο χέρι, που εκτέθηκαν στην Τέιτ του Λονδίνου, ήταν εμπνευσμένοι από την ανάμνηση του καλλιτέχνη με αφίσες που απεικόνιζαν τον πρόεδρο Μάο σαν ήλιο πάνω από χωράφια με «αφοσιωμένα» ηλιοτρόπια, υποδηλώνοντας την παντοδύναμη εξουσία του πάνω στον κινεζικό λαό.

Πώς τα ηλιοτρόπια αντανακλούν τις ανθρώπινες ανησυχίες

Η σταθερή σημασία όλων των ποικίλων συμβολισμών των ηλιοτροπίων είναι η πίστη. Είναι, δε, πιθανό ότι ο Βαν Γκογκ γνώριζε ορισμένες από αυτές τις έννοιες, παρατηρεί ο Γουίλσον στο BBC. Οταν έγραψε στην αδερφή του ότι οι πίνακές του ήταν «σχεδόν μια κραυγή αγωνίας, ενώ συμβολίζουν την ευγνωμοσύνη στο ρουστίκ ηλιοτρόπιο», μπορεί να σκεφτόταν τη δική του απλή και ηλιοτροπική εκτίμηση προς συναδέλφους του όπως ο Γκωγκέν. Αλλά μπορεί επίσης να σκεφτόταν τις προηγούμενες ευσεβείς θρησκευτικές του πεποιθήσεις, τον ρομαντικό έρωτα ή ακόμα και την υποχρέωσή του στην τέχνη της ζωγραφικής.

Το πώς ο Βαν Γκογκ επηρέασε τον Ανσελμ Κίφερ και το κατά πόσο ευθυγραμμίζεται η σκέψη και των δύο ζωγράφων για τα ηλιοτρόπια είναι άλλο ένα συναρπαστικό ζήτημα. Ο Κίφερ έχει δηλώσει στο παρελθόν ότι «τα ηλιοτρόπια συνδέονται με τα αστέρια, επειδή ακολουθούν με το κεφάλι τους τον ήλιο. Και τη νύχτα, είναι κλειστά. Τη στιγμή που εκρήγνυνται είναι κίτρινα και φανταστικά: αυτό είναι ήδη το σημείο της φθίνουσας πορείας. Ετσι, τα ηλιοτρόπια είναι το σύμβολο της “condition d’etre” [κατάστασης ύπαρξης] μας».

Στο ξυλόγλυπτο έργο του Κιφερ «Hortus Conclusus» (2007-14), τα ηλιοτρόπιά του παραπέμπουν πιο έντονα στη φθορά από ό,τι εκείνα του Βαν Γκογκ, αλλά και στην ευκαιρία της αναγέννησης. Είναι μαυρισμένα και αποξηραμένα. Αλλά συχνά δείχνουν επίσης τους σπόρους τους να πέφτουν στο έδαφος, και κατά συνέπεια την υπόσχεση μιας νέας ζωής.

Ο Κίφερ έχει αναφέρει ως έμπνευσή του μια άλλη προσωπικότητα του 17ου αιώνα, τον άγγλο γιατρό, αποκρυφιστή φιλόσοφο και κοσμολόγο Ρόμπερτ Φλουντ. Μία από τις πεποιθήσεις του Φλουντ ήταν η αντιστοιχία μεταξύ των ζωντανών φυτών της Γης και των άστρων, καθώς και ένας μυστικιστικός δεσμός μεταξύ των κατώτερων μορφών ζωής και μιας μοναδικής ουράνιας αλήθειας. Στις εικόνες του Κίφερ τα ηλιοτρόπια πλαισιώνονται συνήθως από τον ουρανό υπενθυμίζοντάς μας την ηλιοτροπική σχέση τους με τον ήλιο. Και όταν απεικονίζονται να φυτρώνουν μέσ από ανθρώπινα σώματα, είναι σαν να συμβολίζουν την πίστη του Φλουντ στη σύνδεση των ψυχών μας με τον ουρανό.

Αυτό ενισχύει την ιδέα ότι ο συμβολισμός των ηλιοτροπίων εξακολουθεί να οφείλεται στις πεποιθήσεις της ύστερης Αναγέννησης, υπογραμμίζει ο Γουίλσον στο BBC. Τα ηλιοτρόπια του Βαν Γκονγκ αντανακλούν επίσης πτυχές αυτών των ιστορικών συσχετισμών και παραπέμπουν στην λαχτάρα του για μια βαθύτερη αγάπη, είτε για τη φύση, την τέχνη, τη θρησκεία, είτε για την επιθυμία του για μια δημιουργική αδελφική σχέση με τον Γκωγκέν.

Αλλά στα χέρια τόσο του Βαν Γκογκ όσο και του Κίφερ, οι helianthus annuus μεταφέρουν επίσης οικουμενικές ανησυχίες, την επιθυμία μας να προβληματιστούμε σχετικά με την παροδικότητα της ζωής και να αναζητήσουμε υψηλότερες και πιο αιώνιες αρχές. Τα ηλιοτρόπια συμβολίζουν την πίστη σε έννοιες που υπάρχουν πέρα ​​από την κατανόησή μας, οδηγώντας μας να σκεφτούμε πέρα ​​από την καθημερινή μας πραγματικότητα και να στραφούμε προς τη ζεστασιά, το φως και την αγάπη των ουρανών. Είναι κάτι που πρέπει να σκεφτούμε καθώς η ζέστη του καλοκαιριού ανεβαίνει και τα αληθινά ηλιοτρόπια βάζουν και πάλι φωτιά στην έκσταση της ζωής.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News