«Γιορτή; Ποια γιορτή; Μοιάζει περισσότερο με κηδεία» δήλωσε ξερά, μιλώντας στο BBC, ένας πρώην ανώτερος αξιωματούχος του ΝΑΤΟ, αναφερόμενος στις τρέχουσες εκδηλώσεις μνήμης για την 80ή επέτειο της άνευ όρων συνθηκολόγησης της ναζιστικής Γερμανίας και τον τερματισμό του B’ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ευρώπη. Ο κορυφαίος διπλωμάτης, που πέρασε χρόνια στη Βορειοατλαντική Συμμαχία, ζήτησε να μην κατονομαστεί, ώστε να μιλήσει ελεύθερα για το παρόν αλλά και για το μέλλον του ΝΑΤΟ. Πώς, όμως, εξηγείται η σχεδόν απόλυτη απαισιοδοξία του;
«Η Ημέρα της Νίκης στην Ευρώπη ήταν ένας κοινός θρίαμβος των Συμμάχων επί της ναζιστικής Γερμανίας, επί του μίσους, της δικτατορίας, του εδαφικού επεκτατισμού του Τρίτου Ράιχ και των ειδεχθών εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας. Τόσο πολύ αίμα χύθηκε για την επίτευξη αυτής της νίκης. Περίπου 51 εκατομμύρια στρατιώτες και πολίτες των Συμμαχικών Δυνάμεων πέθαναν κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ενωμένοι σε μια κοινή προσπάθεια να απαλλάξουν τον κόσμο από τη μάστιγα του ναζισμού» γράφει η Κάτια Αντλερ, Europe editor του BBC.
Ωστόσο σήμερα, έπειτα από οκτώ δεκαετίες, βομβαρδιζόμαστε σχεδόν καθημερινά με ειδήσεις και αναλύσεις που χαρακτηρίζουν τον Ντόναλντ Τραμπ ως «το σύγχρονο καρφί στο φέρετρο των ισχυρών διατλαντικών δεσμών που σφυρηλατήθηκαν τότε. Στην Ευρώπη ο αμερικανός πρόεδρος θεωρείται από πολλούς ο αρχιφονιάς των επί δεκαετίες κοινών αξιών και κοινών οραμάτων όσον αφορά την ασφάλεια, τη δημοκρατία και το κράτος δικαίου» σημειώνει η βρετανίδα δημοσιογράφος. Διερωτάται, ωστόσο, αν ισχύει όντως κάτι τέτοιο ή αν πρόκειται για μια βιαστική, απλουστευτική ανάγνωση των εξελίξεων.
Ρωσία: προστριβές από την αρχή
Η εξέταση της εξέλιξης των διατλαντικών σχέσεων από το τέλος του B’ Παγκόσμιου Πολέμου έως σήμερα δεν μπορεί να είναι ολοκληρωμένη δίχως να λαμβάνεται υπόψη ο ρόλος της Μόσχας, τόσο τότε όσο και σήμερα. Εως το 1945 περίπου 24 εκατομμύρια Ρώσοι και άλλοι Σοβιετικοί είχαν σκοτωθεί στον πόλεμο κατά της Γερμανίας. Χωρίς τη θυσία τους, καθώς και εκατομμυρίων άλλων στρατιωτών και αμάχων των λοιπών Συμμαχικών Δυνάμεων, οι ναζί δεν θα είχαν ηττηθεί.
Ομως «ένα πράγμα που πρέπει να αναγνωρίσουμε είναι ότι η Ρωσία δεν υπήρξε ποτέ αληθινός φίλος της Δύσης» είπε στο BBC ο Μίχαελ Ζαντόφσκι, πρώην πρέσβης της Τσεχίας στην Ουάσινγκτον και στο Λονδίνο. «Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έγινε σύμμαχος για υπαρξιακούς λόγους. Χρειαζόταν οποιαδήποτε βοήθεια [εναντίον των Ναζί] μπορούσε να λάβει. Το ίδιο συνέβη και με τις Δυτικές δυνάμεις, για να είμαστε δίκαιοι. Χρειάζονταν τη βοήθεια της Σοβιετικής Ενωσης. Αλλά η Ρωσία δεν σχεδίαζε να διατηρήσει τη συμμαχία μετά τον πόλεμο. Μόλις εξέλιπε η απειλή της ναζιστικής Γερμανίας, η Σοβιετική Ενωση σκόπευε να ακολουθήσει τους δικούς της στόχους».
Προστριβές άρχισαν να προκύπτουν σχεδόν αμέσως μετά την ήττα της Γερμανίας, ακόμη και για το ποια ημέρα θα καθιερωνόταν ως «Ημέρα της Νίκης». Εκπρόσωποι των Δυτικών δυνάμεων ήταν παρόντες στην υπογραφή παράδοσης της ναζιστικής Γερμανίας στην γαλλική πόλη Ρεμς. Το κοσμοϊστορικής σημασίας γεγονός έλαβε χώρα το βράδυ της 7ης Μαΐου, ενώ η εξαιρετική είδηση άρχισε να κάνει τον γύρο του κόσμου στις 8 Μαΐου.
Ωστόσο, καθώς δεν υπήρχε εκπρόσωπος των Σοβιετικών στη Ρεμς, η Μόσχα απαίτησε την υπογραφή μιας νέας συνθηκολόγησης στο κατεχόμενο από τους Σοβιετικούς Βερολίνο. Η απαίτηση των Σοβιετικών ικανοποιήθηκε τελικά το βράδυ της 8ης Μαΐου, ενώ η είδηση άρχισε να γίνεται γνωστή στο Ανατολικό Μέτωπο τα ξημερώματα της 9ης Μαΐου. Εκτοτε στη Δύση η Μέρα της Νίκης γιορτάζεται την 8η Μαΐου, ενώ στη Ρωσία και σε άλλες πρώην σοβιετικές δημοκρατίες την επομένη.
«Ανάλογα με το πού βρίσκεστε στην Ευρώπη την Ημέρα της Νίκης, η διάθεση ποικίλλει, ειδικά φέτος» γράφει η δημοσιογράφος του BBC. «Η Δυτική Ευρώπη καλωσορίζει την ελευθερία, τη δημοκρατία και το τέλος της ναζιστικής απειλής […] αλλά οι άνθρωποι που ζουν στην Κεντρική και στην Ανατολική Ευρώπη, όπως οι Τσέχοι και οι Σλοβάκοι, βγήκαν από τη ναζιστική κατοχή το 1945 μόνο και μόνο για να καταλήξουν υπό κομμουνιστικά καθεστώτα – είτε το ήθελαν είτε όχι».
Γι’ αυτό ο τσέχος διπλωμάτης χαρακτήρισε τη σχέση της πατρίδας και των συμπατριωτών του με την Ημέρα της Νίκης «διφορούμενη». «Το δυτικό τμήμα της Τσεχοσλοβακίας απελευθερώθηκε από αμερικανικά στρατεύματα, η υπόλοιπη χώρα από σοβιετικούς στρατιώτες» σημείωσε, υπενθυμίζοντας πως η Τσεχοσλοβακία καταλήφθηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα το 1948 και κατακτήθηκε πλήρως από τη Σοβιετική Ενωση μετά από δύο δεκαετίες. «Κατά τη διάρκεια της κομμουνιστικής εποχής ο ρόλος της Δύσης στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο υποβιβαζόταν και περιθωριοποιούνταν σκόπιμα. Μας έλεγαν ότι οφείλουμε την ελευθερία μας [από τους Ναζί] στους Σοβιετικούς» είπε.
Η Ρωσία τιμά την Ημέρα της Νίκης με θριαμβευτικές στρατιωτικές παρελάσεις, καθώς ο Βλαντίμιρ Πούτιν γνωρίζει το βαθύ αίσθημα εθνικιστικής υπερηφάνειας που εξακολουθούν να έχουν οι Ρώσοι για την ήττα του ναζιστικού καθεστώτος το 1945. Οπως σημειώνει η Κάτια Αντλερ, δεν είναι τυχαίο ότι ο ρώσος πρόεδρος χαρακτηρίζει τη δημοκρατικά εκλεγμένη ουκρανική ηγεσία «ναζιστική οργάνωση»: αυτό που επιδιώκει είναι να τη σπιλώσει στα μάτια του ρωσικού λαού.
Για τον φετινό εορτασμό της Ημέρας της Νίκης, ο επικεφαλής του Κρεμλίνου κήρυξε τριήμερη εκεχειρία με την Ουκρανία. Επίσημα ο Πούτιν αιτιολόγησε την απόφασή του επικαλούμενος «ανθρωπιστικούς λόγους», αλλά στην πραγματικότητα επιθυμούσε απλώς να επικεντρωθεί απρόσκοπτα στην επίδειξη της στρατιωτικής ισχύος της Ρωσίας μπροστά σε ένα πλήθος ξένων αξιωματούχων, συμπεριλαμβανομένου του κινέζου προέδρου Σι Τζινπίνγκ.
Εν τω μεταξύ ο πόλεμος στην Ουκρανία εξακολουθεί να μαίνεται, αλλά και να επαναφέρει στη συλλογική μνήμη των Τσέχων και άλλων ευρωπαϊκών λαών όλα όσα έλαβαν χώρα στις πατρίδες τους κατά τη διάρκεια της σοβιετικής κυριαρχίας: «Γι’ αυτό υποστηρίζουμε τόσο πολύ την Ουκρανία. Βρίσκεται μόνο μερικές εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά. Η αίσθηση ασφάλειάς μας απειλείται για ακόμη μια φορά» είπε ο τσέχος διπλωμάτης.
Οι ΗΠΑ και ένας γάμος από συμφέρον
Πλέον, όμως, εδώ και περίπου τέσσερις μήνες, οι περισσότεροι Ευρωπαίοι αισθάνονται ότι απειλείται η ασφάλειά τους, κυρίως εξαιτίας του τρόπου με τον οποίο αντιμετωπίζει (η βρετανίδα δημοσιογράφος κάνει λόγο για «σεβασμό», ακόμη και για «ευλάβεια») ο Ντόναλντ Τραμπ τον Βλαντίμιρ Πούτιν, ενώ ταυτόχρονα απειλεί λεκτικά την εδαφική ακεραιότητα παραδοσιακά στενών συμμάχων της Αμερικής, όπως ο Καναδάς και η Δανία.
Από το τέλος του B’ΠΠ έως την ορκωμοσία του Ντόναλντ Τραμπ η Ευρώπη θεωρούσε τις ΗΠΑ τον στενότερο σύμμαχό της. Η Ουάσινγκτον προσέφερε τεράστια κεφάλαια στην κατεστραμμένη από τον πόλεμο ήπειρο στα τέλη της δεκαετίας του 1940, περιλαμβανομένης της Δυτικής Γερμανίας, η οποία ανέκαθεν ευγνωμονούσε τις ΗΠΑ που την πήραν υπό την προστασία τους, παρά τις φρικαλεότητες του ναζισμού. Οι ΗΠΑ παρείχαν επίσης στην Ευρώπη σημαντικές εγγυήσεις ασφάλειας μετά το τέλος του πολέμου, με το ΝΑΤΟ να ιδρύεται το 1949.
Αλλά αυτό δεν οφειλόταν στον «αλτρουισμό της Αμερικής, όπως υπονοεί ο Τραμπ. Επρόκειτο επίσης για έναν γάμο από συμφέρον» σχολιάζει η Κάτια Αντλερ. Οπως θυμίζει στο κείμενό της, μετά το τέλος του πολέμου οι ΗΠΑ ανησυχούσαν ιδιαίτερα για την εξάπλωση του κομμουνισμού. Φοβούνταν ότι τα ευρωπαϊκά κράτη, με τις οικονομίες και τις υποδομές τους σε διάλυση, ήταν ευάλωτα τόσο στα εγχώρια κομμουνιστικά κόμματα όσο και στην επεκτατική πολιτική της Σοβιετικής Ενωσης. Σπεύδοντας να συνδράμουν στην ανοικοδόμηση της Ευρώπης, οι ΗΠΑ κέρδισαν ένα γεωστρατηγικό έρεισμα στο κατώφλι της Σοβιετικής Ενωσης, το οποίο διατήρησαν καθ’ όλη τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.
Σε αυτό το πλαίσιο προέκυψε και η ιδέα μιας «Δύσης», αποτελούμενης από χώρες με κοινές αξίες και στόχους ασφαλείας. «Μήπως γινόμαστε τώρα μάρτυρες του θανάτου της [Δύσης] ή του σταδιακού στραγγαλισμού της;» διερωτάται η δημοσιογράφος του BBC. «Χωρίς πλέον έναν κοινό εχθρό, η φιλία σίγουρα φθείρεται» σημειώνει καταρχάς, και είναι αλήθεια πως εν έτει 2025, 80 χρόνια μετά το τέλος του B’ ΠΠ, ο πρόεδρος των ΗΠΑ δεν αισθάνεται πλέον να απειλείται από τη Ρωσία. «Η κοινή ιστορία λειτουργούσε ως θεμέλιο των [διατλαντικών] σχέσεων επί οκτώ δεκαετίες, αλλά δεν είναι αρκετή για την προώθησή τους» εξήγησε η Τζούλι Σμιθ, πρώην αντιπρόσωπος της Ουάσιγκτον στο ΝΑΤΟ.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι η μεγαλύτερη σύρραξη στην Ευρώπη μετά τον Β’ΠΠ. Με την οικονομία της Ρωσίας να βρίσκεται, εδώ και καιρό πλέον, σε πολεμική τροχιά, πολλοί ανησυχούν ότι ο πόλεμος θα μπορούσε να επεκταθεί. Η Ευρώπη, σε αντίθεση με τις ΗΠΑ, εξακολουθεί να αισθάνεται ότι απειλείται από τη Ρωσία, ειδικά ακούγοντας τον Ντόναλντ Τραμπ να κατηγορεί, όχι τη Μόσχα και τον Πούτιν, αλλά το Κίεβο και τον Ζελένσκι για την αιματοχυσία. Σημείο καμπής για την Ευρώπη, για πολίτες και πολιτικούς, αποτέλεσε ο τραμπουκισμός του ουκρανού προέδρου στο Οβάλ Γραφείο τον περασμένο Φεβρουάριο.
Μια δημοσκόπηση της YouGov που διεξήχθη τον Μάρτιο έδειξε ότι, 80 χρόνια μετά το τέλος του B’ΠΠ, η μεγάλη πλειονότητα των Δυτικοευρωπαίων (78% στη Βρετανία, 74% στη Γερμανία, 75% στην Ισπανία) θεωρεί πλέον τον Λευκό Οίκο ως μεγάλη απειλή για την ειρήνη και την ασφάλεια στη Γηραιά Ηπειρο. Στην Ανατολική Ευρώπη, την πρώην σφαίρα επιρροής της Σοβιετικής Ενωσης, οι άνθρωποι φοβούνται ότι η στάση του Τραμπ απέναντι στην Ουκρανία θα ενισχύσει τις επεκτατικές βλέψεις του Πούτιν.
Οπως το έθεσε ο κορυφαίος βρετανός ιστορικός Τίμοθι Γκάρτον Ας, εάν οι ΗΠΑ αναγνωρίσουν τα ρωσικά «εγκλήματα κατάκτησης» στην Ουκρανία, τότε η Ημέρα της Νίκης στην Ευρώπη θα ήταν σωστό να μετονομαστεί σε Ημέρας της Ηττας στην Ευρώπη – από VE Day (Victory in Europe Day) σε DE Day (Defeat in Europe Day).
Και με τον Τραμπ να κατηγορεί συχνά την Ευρώπη για στυγνή εκμετάλλευση των ΗΠΑ, πολλοί ευρωπαίοι ηγέτες ανησυχούν ότι θα μπορούσαν να κληθούν να επωμιστούν εξ ολοκλήρου το βάρος της ευρωπαϊκής άμυνας για πρώτη φορά μετά τον Β’ΠΠ Πόλεμο. Η σημαντική αύξηση των αμυντικών δαπανών είναι πλέον ένα τεράστιο θέμα σε όλες τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Το μήνυμα που έχει πάρει το Βερολίνο από τις πρώτες 100 ημέρες του Τραμπ στην εξουσία είναι: «Δεν μπορούμε πλέον να βασιζόμαστε στις ΗΠΑ» είπε στο BBC ο Πέτερ Βίτιγκ, πρώην πρέσβης της Γερμανίας στην Ουάσινγκτον.
Προτού μεταπηδήσει από τη γερμανική στην ευρωπαϊκή πολιτική, η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν ήταν υπουργός Αμυνας της Γερμανίας. Σήμερα, ως πρόεδρος της Κομισιόν, εξακολουθεί να τείνει προς τον ατλαντισμό, ενώ είναι ιδιαίτερα μετρημένη στα σχόλια και στις αντιδράσεις της. Ωστόσο περιέγραψε πώς έχουν τα πράγματα σήμερα με απόλυτη σαφήνεια: «Η Δύση όπως την ξέραμε δεν υπάρχει πια».
