«Δύο ημέρες αργότερα, το νεκρό σώμα του παιδιού παρέμενε στο νεκροτομείο. Δεν το είχε αναζητήσει κανείς». Η φράση θα μπορούσε να είναι η αρχή ενός αστυνομικού μυθιστορήματος. Η συνέχειά του θα ήταν, πιθανώς, εξίσου εντυπωσιακή, με κρυμμένα οικογενειακά μυστικά, μαφιόζους, μικροκοινωνίες ή οτιδήποτε· τα πάντα χωράνε σε μια ιστορία που αρχίζει τόσο εξωπραγματικά. Αρκεί να είναι όντως μυθιστόρημα. Οταν είναι η πραγματικότητα, δεν ξέρεις πώς να το «προχωρήσεις» με το μυαλό, διότι το μυαλό απλώς δεν το χωράει.

Το περίπου δίχρονο κοριτσάκι που ξεβράστηκε πνιγμένο (όπως αποδείχθηκε από την ιατροδικαστική εξέταση) στο Παλαιό Φάληρο, παραμένει ένα παιδί χωρίς όνομα. Δεν μπορεί να ταυτοποιηθεί ελλείψει στοιχείων και κανείς δεν το έχει αναζητήσει. Πώς γίνεται να πνίγεται ένα δίχρονο παιδί στην «Αθηναϊκή Ριβιέρα» και να μην το αναζητά κανείς;

Πόσο εύκολο είναι, άραγε, να χαθεί ένα παιδί χωρίς να το παρατηρήσει ούτε ψυχή; Στην εποχή της κάμερας, του κινητού και της πληροφορίας, που τίποτε δεν περνάει απαρατήρητο, πώς γίνεται ένα παιδί να πεθαίνει και να μη λείπει από κάποιον;

Προσώρας, για το παιδί αυτό μπορούν να γίνουν μόνο εικασίες. Να γίνει καθένας μας ένας μικρός «λογοτέχνης» και να γράψει μια φανταστική υπόθεση για το τι του συνέβη. Ή να γράψουμε κάτι πολύ φορτισμένο συγκινησιακά για το «παιδί που δεν έκλαψε κανείς». Αυτό είναι το εύκολο. Το δύσκολο είναι η πραγματικότητα.

Η σιωπή των ανώνυμων νεκρών

Σε μια εποχή που η πληροφορία τρέχει με ταχύτητα φωτός, χιλιάδες άνθρωποι πεθαίνουν κάθε χρόνο χωρίς κανείς να γνωρίζει ποιοι είναι. Σύμφωνα με μια εκδοχή που εξετάζεται σοβαρά από τις Αρχές, η μικρή ήταν μια από αυτούς, μετανάστρια από τη Βόρεια Αφρική. Ακόμη κι αν δεν ισχύει αυτό, όμως, τα στοιχεία παραμένουν συγκλονιστικά.

Σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης (IOM), πάνω από 63.000 άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή τους ή αγνοούνται σε μεταναστευτικές διαδρομές από το 2014 έως το 2023. Από αυτούς, περισσότεροι από τα δύο τρίτα παραμένουν χωρίς ταυτοποίηση. Στη Μεσόγειο μόνο, το 2023 καταγράφηκαν πάνω από 3.100 θάνατοι/εξαφανίσεις, με τους περισσότερους νεκρούς να μη φέρουν κανένα αναγνωριστικό στοιχείο.

Στην Ελλάδα τα δεδομένα είναι εξίσου σοκαριστικά. Μόνο το 2024, τουλάχιστον 61 μετανάστες ανασύρθηκαν νεκροί από ναυάγια και 59 αγνοούνται, ενώ τουλάχιστον 19 σοροί παραμένουν αταυτοποίητες. Στον Εβρο, ένα μικρό νεκροταφείο, στη Σιδηρώ, φιλοξενεί περίπου 200 άγνωστους νεκρούς, χωρίς ονόματα και ιστορία.

Συνολικά στο έδαφος της Ελλάδας υπάρχουν πάνω από 540 ανώνυμοι τάφοι μεταναστών, περίπου το 50 % του ευρωπαϊκού συνόλου. Η αδυναμία ταυτοποίησης οφείλεται στην έλλειψη ενιαίου συστήματος καταγραφής και ταυτοποίησης, στην ανεπαρκή συνεργασία μεταξύ των ευρωπαϊκών και διεθνών αρχών και στην απουσία υποδομών. Δεν είναι απλώς μια στατιστική. Είναι η πιο σκληρή μορφή αφάνειας.

Το να πεθάνεις είναι από μόνο του δυσάρεστο. Το να πεθάνεις χωρίς ταυτότητα, όμως, είναι η ακύρωση ολόκληρης της ύπαρξής σου. Μέχρι και οι εμπόλεμοι κάνουν εκεχειρίες για να θάψουν τους νεκρούς τους.

Σε έναν πολιτισμό που ορίζει τον άνθρωπο μέσα από το όνομα και, κυρίως, τη μνήμη, η αταυτοποίητη σορός είναι μια κραυγή μέσα στο κενό. Δεν θρηνείται, όπως θρηνούνται όλοι οι νεκροί σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης: με μαύρα και θρήνους, με λευκά και τραγούδια, με ταφικά έθιμα, με ένα χάραγμα σε μια πέτρα, σε ένα κομμάτι της θύμησης. Τα ταφικά έθιμα είναι αυτά που μελετούν πιο πολύ οι αρχαιολόγοι όταν θέλουν να κατανοήσουν έναν πολιτισμό του παρελθόντος. Από την προϊστορία μας κιόλας, όταν ξεκινήσαμε να έχουμε συνείδηση ως είδος, αρχίσαμε να τιμούμε τους νεκρούς μας. Συχνά πιο πολύ από τους ζωντανούς.

Ο άνθρωπος δεν αποδέχτηκε ποτέ τον θάνατο χωρίς όνομα, χωρίς ταφή και χωρίς μνήμη. Οι άταφοι και αταυτοποίητοι νεκροί δεν είναι απλώς απώλειες. Είναι εκκρεμότητες της ψυχής.

Στην «Ιλιάδα», ο Πρίαμος εκλιπαρεί τον Αχιλλέα να του επιστρέψει το σώμα του Εκτορα. Δεν ζητά εκδίκηση, ζητά το δικαίωμα στον θρήνο. Στον Σοφοκλή, η Αντιγόνη αψηφά τον νόμο για να θάψει τον αδελφό της. Η άρνηση ταφής γίνεται ύβρις.

Στον σύγχρονο κόσμο, οι Μητέρες της Πλατείας Μαΐου στην Αργεντινή φωνάζουν ακόμη: «Πού είναι τα παιδιά μας;». Οπως και οι οικογένειες των αγνοουμένων της Κύπρου, 50 χρόνια μετά την τουρκική εισβολή, κρατούν φωτογραφίες στα χέρια και ζητούν το αυτονόητο: να μάθουν, να θάψουν, να πενθήσουν. Γενιές Ισπανών πεθαίνουν σκάβοντας και αναζητώντας τους σκελετούς των θυμάτων του Φράνκο.

Γιατί όσο ο νεκρός δεν έχει βρεθεί, δεν έχει πεθάνει. Και όσο κανείς δεν τον αναζητά, η κοινωνία πεθαίνει μαζί του.

Η ανωνυμία μετά θάνατον φανερώνει ότι κάποιος μπορεί να ζει και να πεθάνει δίπλα μας, χωρίς να τον βλέπει κανείς. Και αυτό είναι το σημείο στο οποίο η ανθρώπινη κοινωνία αποτυγχάνει οριστικά, όχι απλώς να προστατέψει, αλλά να παραδεχθεί έστω την ύπαρξη του «Αλλου».

Ανθρώπινες ζωές που σβήνουν στα σύνορα, στη θάλασσα ή και στους δρόμους. Παιδιά, γυναίκες και άνδρες που μερικές φορές κανείς δεν ξέρει καν από πού ήρθαν, πώς έζησαν ή αν κάποιος τους περιμένει ακόμη. Το δικαίωμα στην αναγνώριση σβήνει μαζί με την τελευταία ανάσα.

Δεν παύεις απλώς να είσαι άνθρωπος· δεν ήσουν ποτέ.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News