Ο μεγαλύτερος εχθρός της Δημοκρατίας τον 21ο αιώνα είναι ο λαϊκισμός. Αν και γεννιέται από κοινωνική δυσαρέσκεια και οικονομικές κρίσεις, συχνά οδηγεί σε θεσμική διάβρωση, οικονομική αστάθεια και βαθιά πόλωση. Η ιστορία της Αργεντινής προσφέρει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της παγίδας.

Το φαινόμενο των λαϊκιστών δημαγωγών δεν είναι νέο· ο Πλάτωνας χρησιμοποίησε τον όρο «δημαγωγός» στην «Πολιτεία» του για να περιγράψει το αδύναμο σημείο της δημοκρατίας. Πράγματι, η δημαγωγία είναι η «Αχίλλειος πτέρνα» κάθε δημοκρατικού πολιτεύματος και σήμερα, όπως γράφει ο Μάρτιν Γουλφ στους Financial Times, βλέπουμε αυτή την απειλή να εξαπλώνεται σε πολλές χώρες. Ο Ντόναλντ Τραμπ αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα δεξιού λαϊκιστή δημαγωγού.

Οπως επισήμανε πρόσφατα ο αρθρογράφος, Τζόελ Σας, ο λαϊκισμός προκαλεί όχι μόνο πολιτικές, αλλά και βαθιές οικονομικές ζημιές. Το παράδειγμα της Αργεντινής είναι ενδεικτικό: μια χώρα παγιδευμένη στον λαϊκισμό από την εποχή του Ιπόλιτι Ιριγόγεν, το 1916, έχει δει το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της να μειώνεται στο μισό σε σχέση με των ΗΠΑ, ενώ από πέντε φορές υψηλότερο του βραζιλιάνικου έπεσε στο μόλις 1,25 φορές μεγαλύτερο.

Η μελέτη των οικονομολόγων Μανουέλ Φούνκε, Μόριτς Σουλαρίκ και Κρίστοφ Τρεμπες, με τίτλο «Λαϊκιστές Ηγέτες και η Οικονομία» (Populist Leaders and the Economy), φωτίζει τις οικονομικές συνέπειες του φαινομένου. Οι συγγραφείς ορίζουν τον λαϊκισμό ως την πολιτική αφήγηση που στηρίζεται στη σύγκρουση «λαού εναντίον ελίτ», με τον ηγέτη να παρουσιάζεται ως ο μοναδικός εκπρόσωπος των «αληθινών ανθρώπων». Οσοι διαφωνούν, βαφτίζονται «εχθροί του λαού». Οι λαϊκιστές δεν είναι απαραίτητα δικτάτορες, αλλά μπορούν εύκολα να γίνουν, όπως απέδειξε ο Χίτλερ, που συγκαταλέγεται στη μελέτη.

Η έρευνα καλύπτει 60 χώρες από το 1900 έως το 2020, αντιπροσωπεύοντας το 95% της παγκόσμιας παραγωγής και εξετάζοντας 1.482 πολιτικούς ηγέτες. Τα ευρήματα είναι αποκαλυπτικά, γράφουν οι FT: το 2018 σημειώθηκε παγκόσμιο ρεκόρ στην παρουσία λαϊκιστικών καθεστώτων· οι χώρες που είχαν λαϊκιστή ηγέτη έχουν αυξημένες πιθανότητες να αποκτήσουν κι άλλον στο μέλλον· οι οικονομικές κρίσεις ευνοούν την άνοδο του λαϊκισμού· και οι λαϊκιστές παραμένουν στην εξουσία κατά μέσο όρο οκτώ χρόνια, διπλάσιο διάστημα από τους μη λαϊκιστές. Οι περισσότεροι δεν χάνουν την εξουσία μέσω εκλογών, ενώ τα μοτίβα ανόδου και πτώσης είναι παρόμοια τόσο στη δεξιά όσο και στην αριστερά εκδοχή του λαϊκισμού. Οι δύο κύριες εστίες του φαινομένου παραμένουν η Λατινική Αμερική και η Ευρώπη.

Το πιο σημαντικό και ταυτόχρονα πιο προβλέψιμο συμπέρασμα είναι ότι ο λαϊκισμός οδηγεί σε οικονομική καταστροφή. Εμφανίζεται συνήθως μετά από μια κρίση, αλλά κάνει τα πράγματα χειρότερα. Οι αριστεροί λαϊκιστές επιτίθενται στην οικονομική ελίτ, ενώ οι δεξιοί στρέφονται κατά των ξένων, των μειονοτήτων και των «διεφθαρμένων» πολιτικών. Και οι δύο όμως υπονομεύουν την οικονομική σταθερότητα. Σύμφωνα με τα στοιχεία, 15 χρόνια μετά, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ μιας χώρας που υπέκυψε σε αριστερό λαϊκισμό είναι κατά 15% χαμηλότερο απ’ ό,τι θα ήταν διαφορετικά, ενώ σε δεξιό λαϊκισμό η απώλεια φτάνει το 10%.

Η αριστερή εκδοχή προωθεί υψηλή φορολογία, κρατικές παρεμβάσεις και αναδιανομή πλούτου· η δεξιά προωθεί οικονομικό εθνικισμό και προστατευτισμό, πολιτικές που συχνά ευνοούν τα πλουσιότερα στρώματα. Παράλληλα, συνεχίζουν οι FT, ο δεξιός λαϊκισμός αξιοποιεί τα πολιτισμικά άγχη, αν και αυτά λειτουργούν συχνά ως προπέτασμα καπνού για τις πραγματικές, οικονομικές ρίζες της δυσαρέσκειας. Κοινό γνώρισμα όλων των μορφών λαϊκισμού είναι η εχθρότητα προς τους ανεξάρτητους θεσμούς: τα δικαστήρια, τα πανεπιστήμια, τις κεντρικές τράπεζες και τα ΜΜΕ. Σε αυτό το πεδίο, Αριστερά και Δεξιά συναντώνται.

Ο Πλάτωνας είχε προειδοποιήσει: η δημαγωγία είναι ασθένεια της δημοκρατίας. Οδηγεί σε πολιτικές που φαίνονται ελκυστικές βραχυπρόθεσμα, αλλά είναι καταστροφικές μακροπρόθεσμα. Επιπλέον, συχνά διαρκεί πολλά χρόνια, προκαλώντας μακροχρόνια ζημιά στην οικονομία και, κυρίως, στους δημοκρατικούς θεσμούς. Η υπονόμευση του κράτους δικαίου, του θεμελίου της ελευθερίας και της δημοκρατίας μειώνει την εμπιστοσύνη των πολιτών και τη διεθνή αξιοπιστία μιας χώρας.

Ακόμη πιο ανησυχητικό, σημειώνουν οι FT, είναι ότι τα λαϊκιστικά καθεστώτα σπάνια εξαφανίζονται οριστικά. Επανέρχονται, ξανά και ξανά, σαν ιστορικός φαύλος κύκλος. Η Αργεντινή είναι χαρακτηριστική περίπτωση. Ο σημερινός πρόεδρος, Χαβιέ Μιλέι, δεν είναι ο πρώτος που υπόσχεται να «θεραπεύσει» την οικονομία και, όπως φαίνεται, βαδίζει προς την ίδια αποτυχία με τους προκατόχους του. Ο πρώην επικεφαλής οικονομολόγος του ΔΝΤ, Μορίς Ομπστφελντ, εκτιμά πως το σχέδιο σταθεροποίησης του Μιλέι μέσω της συναλλαγματικής ισοτιμίας δύσκολα θα πετύχει, καθώς η χώρα δεν διαθέτει την πολιτική βούληση, τους πόρους ή την αξιοπιστία που απαιτείται.

Ακόμη και αν οι ΗΠΑ ήθελαν να βοηθήσουν, δύσκολα θα το έκαναν, ιδίως προς μια κυβέρνηση που έχει ξεκινήσει εμπορικό πόλεμο με τη Βραζιλία. Οπως σχολιάζει ο Γουλφ, τα δάνεια και οι υποσχέσεις ίσως σώσουν κάποιους επενδυτές, αλλά δεν θα σώσουν την Αργεντινή.

Η πραγματική πρόκληση είναι η αποκατάσταση της οικονομικής σταθερότητας και της εμπιστοσύνης, τόσο των πολιτών όσο και των διεθνών αγορών. Υστερα από δεκαετίες χρεοκοπιών, πληθωρισμού και αποτυχημένων μεταρρυθμίσεων, αυτό δεν μπορεί να επιτευχθεί μέσα σε μία θητεία. Κανείς μέχρι σήμερα δεν κατάφερε να παραμείνει αρκετά στην εξουσία ώστε να χτίσει μια βιώσιμη οικονομία. Το ερώτημα είναι αν ο Μιλέι θα σπάσει αυτόν τον κύκλο ή θα προστεθεί στη λίστα των χαμένων.

Η Αργεντινή όμως δεν είναι η μόνη. Από την Πολωνία έως τις ΗΠΑ, οι χώρες που γνώρισαν τον λαϊκισμό ανακαλύπτουν ότι οι θεσμικές ζημιές δεν επουλώνονται εύκολα. Στην πρώτη, ο Ντόναλντ Τουσκ αγωνίζεται να αποκαταστήσει το κράτος δικαίου μετά την εθνικιστική διακυβέρνηση, ενώ οι ΗΠΑ θα παλεύουν για καιρό με την κληρονομιά του Τραμπισμού. Ο λαϊκισμός, όπως δείχνει η ιστορία, είναι εύκολο να ξεκινήσει και σχεδόν αδύνατο να ξεριζωθεί.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News